Kada se svet ubrzao – Prva industrijska revolucija

Izložba „Kada se svet ubrzao – Prva industrijska revolucija“, čiji je autor Milan Vuković, kustos Muzeja nauke i tehnike, otvorena će biti u četvrtak, 25. septembra 2025. godine, u 18 časova, u Galeriji 51 Muzeja nauke i tehnike (Dobračina 51). Izložbu će svečano otvoriti dr Danilo Šarenac, viši naučni saradnik na Institutu za savremenu istoriju u Beogradu.

Na izložbi će javnosti biti predstavljena tehnološka dostignuća prve industrijske revolucije kroz predmete i makete iz Muzeja nauke i tehnike, Narodnog muzeja Leskovac, Železničkog muzeja, Etnografskog muzeja i Zbirke minerala i stena Rudarsko – geološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Izložba će biti otvorena do 9. novembra 2025. godine, svakog dana osim ponedeljkom, od 10 do 18 časova.

Izložba „Kada se svet ubrzao – Prva industrijska revolucija“ realizovana je uz podršku Ministarstva kulture Republike Srbije i Zavoda za izradu novčanica i kovanog novca – Topčider.

Prva industrijska revolucija u Evropi i pojava njenih tehnoloških inovacija u Srbiji 

Prva industrijska revolucija trajala je približno od druge polovine XVIII veka do sredine XIX veka. Njenim početkom se obično smatra 1769. godina, kada je Džejms Vat dobio patent za usavršenu parnu mašinu, a za završetak se često uzima razvitak železničkih pruga koji je usledio u decenijama nakon 1825. godine. Ipak, pojedine inovacije koje s pravom povezujemo sa ovom revolucijom nastajale su i pre tog perioda.

Ova revolucija, koju mnogi ekonomisti smatraju i jedinom pravom revolucijom u istorije ekonomskog razvoja, započela je u Velikoj Britaniji. Zemlja sa brojnim kolonijama imala je pristup velikim količinama sirovina i otvorena tržišta za plasman gotovih proizvoda, čime je razvijala svoju ekonomiju i pospešivala industrijalizaciju. Istovremeno, porast stanovništva obezbedio je dovoljno radne snage za novootvorene fabrike. Industrijalizacija se potom proširila i na druge evropske zemlje. Suština industrijske revolucije ogleda se u prelasku sa ručne na mašinsku proizvodnju, sa poljoprivredne ekonomije na industrijsku i sa lokalne na globalnu razmenu robe i ideja. Veliki uticaj imala je i na razvoj saobraćaja zahvaljujući primeni parne lokomotive i parobroda. Posledice industrijske revolucije su bile dalekosežne – ekonomske, društvene, kulturne i demografske. Fabrike su najčešće građene u gradovima, što je podstaklo masovnu seobu stanovništva iz sela u urbana područja (urbanizaciju). Vremenom je oformljena nova društvena klasa – radnička, dok su industrijalci, vlasnici fabrika, činili novu klasu bogataša.

Tehničke inovacije bile su ključ za prevazilaženje dotadašnjih zanatskih i manufakturnih metoda proizvodnje. Inovatori i izumitelji XVIII i početka XIX veka, uglavnom vešte zanatlije, na osnovu postojećih naučnih saznanja i

iskustva svojih prethodnika, razvijali su nove mašine pogodne za masovnu proizvodnju. Iako je snaga pare bila poznata još u antici, tek u XVIII veku dobija širu primenu. Džejms Vat je 1769. godine usavršio parnu mašinu do nivoa koji je omogućio njenu primenu u fabrikama, a kasnije i u saobraćaju - u prvoj parnoj lokomotivi (1804) i prvom uspešnom parobrodu (1807). Da bi se izgradili kilometri železničkih pruga i dostignuća u metalurgiji, poput obrade gvožđa, morala su biti tehnički razvijena i dovedena do visokog stepena usavršenosti. Za razvoj ovih dostignuća su najzaslužniji Abraham Darbi I, koji je početkom XVIII veka uveo upotrebu koksa umesto drvenog uglja za topljenje gvožđa u visokim pećima (1709), čime se postizala viša temperatura i Henri Kort, koji je osamdesetih godina XVIII veka usavršio postupak pudlovanja (1784) – dobijanja kovanog gvožđa boljeg kvaliteta.

U tekstilnoj industriji najvažniji su doprinosi Džona Keja, čija je inovacija leteći čunak (1733) znatno ubrzala proces tkanja i time uslovila veću potražnju prediva. To je podstaklo razvoj predioničkih mašina i Ričarda Arkrajta konstruktora vodene predilice (1769), prve mašine za predenje koja je koristila energiju vode, a kasnije i pare. Arkrajt je organizovao fabričku proizvodnju i smatra se jednim od osnivača moderne fabričke industrije.

Tehnološka dostignuća Prve industrijske revolucije stigle su na teritoriju današnje Srbije tek po njenom završetku. Jedan od razloga za to je svakako taj što je u vreme početaka revolucije teritorija Srbije južno od Save i Dunava bila pod Osmanskim carstvom, koje nije prepoznalo značaj ovih dostignuća i nije podsticalo tehnički napredak. Sa druge strane, ni krajevi koji su bili pod Habzburškom monarhijom nisu beležili ranu primenu tehničkih dostignuća.

Ilustrativan primer predstavlja činjenica da je prva parna mašina ušla u upotrebu u Kneževini Srbiji, za potrebe male topolivnice na Vračaru u Beogradu izgrađene 1848. godine, osam decenija nakon što je Džejmsu Vatu odobren

patent. Prva pruga na teritoriji današnje Srbije puštena je 1856. godine u Banatu (od Jasenova do Bele Crkve). U Kneževini Srbiji jedan od prvih organizovanih tekstilnih pogona predstavlja „Praviteljstvena čohara“ u Topčideru, osnovana 1852. godine.

Sa novim izumima i inovacijama došlo je do tehnološkog napretka, razvoja trgovine i saobraćaja, razvoja novih zanimalja i ekonomskog rasta. Shvatanje značaja tehničkih inovacija i njihovo postepeno usvajanje otvorili su puteve koji će biti nastavljeni tokom Druge i narednih industrijskih revolucija.